Recensie ‘Erfenis zonder testament’ – Filosofisch Cafe met Maarten van Buuren 23 november

Hoe gaat dat, als iemand overlijdt zonder dat hij of zij een testament heeft opgemaakt? Dan is het de wet die bepaalt wie de erfgenamen zijn. Maar wat als het bij die erfenis niet om materiële goederen gaat, maar om religieus cultuurgoed, zoals de bijbelse Tien Geboden? Wie zijn dan de erfgenamen, instituties als synagogen en kerken? Het aardige van “Erfenis zonder testament”, geschreven door filosoof en theoloog Hans Achterhuis en emeritus hoogleraar Franse letterkunde Maarten van Buuren, is dat beide auteurs dit ruimer zien. De erfgenamen van de Tien geboden zijn niet exclusief joods of christelijk, maar evenzeer humanistisch en atheïstisch. Eigenlijk iedereen  in onze post-christelijke cultuur kan zich als zodanig zien. Want, om deze oertekst van ethisch denken kunnen we met z’n allen moeilijk heen. Zelfs als we afstand hebben genomen van religie als fundament van de moraal. Zie hier het vertrekpunt van Achterhuis en Van Buuren, die elk van die geboden afwisselend voorwerp maken van hun filosofische reflecties.

Het resultaat is lezenswaardig, vaak beginnend met een historische schets, gevolgd door filosofische overwegingen, van Spinoza tot Nietzsche, van Locke tot Arendt. Dit levert verrassend nieuwe perspectieven op bijvoorbeeld naar aanleiding van het vierde gebod, de heiliging van de zondag, die deels al een koopzondag is geworden en onder vuur ligt een gewone werkdag te worden. Economisch zijn die ontwikkelingen niet meer dan ‘logisch’, maar ook als geseculariseerd filosoof pleit Achterhuis voor een gezamenlijke maatschappelijke tijdsstructuur. Gemeenschappelijke ritmes van werk en vrije tijd blijven in zijn ogen kostbare geschenken die moeten worden gekoesterd. Al was het maar om een gezamenlijke vrije dag voor zoiets als een familiereünie te behouden. En wat te denken van de actualiteit van het zevende gebod: “Gij zult niet echtbreken”? Terecht beklemtoont Maarten van Buuren op zijn beurt dat dit gebod in de tijd van zijn ontstaan iets anders betekende dan nu. In de huwelijksmoraal van het oude Israël was de vrouw toch eigenlijk onderdeel van de huisraad, eigendom van de man. Wat moeten we dan met dit oude gebod in onze tijd van een romantisch huwelijksideaal, waarin zoveel relaties juist op deze hoge verwachtingen spaak lopen? Van Buuren vindt dit gebod niet langer van deze tijd en bepleit het huwelijk als philia (vriendschaps-)relatie.

Ooit werden de Tien Geboden geformuleerd als grondslag voor de verbondsstaat die het oude Israël was. Achterhuis laat dit overtuigend zien: de Tien Geboden hebben een specifieke vorm, die van een feodaal contract tussen een vorst en zijn vazallen. Zo was het de bedoeling de onsamenhangende twaalf stammen samen te smeden. Wanneer we diezelfde geboden nu bespreken, doen we dat in een geheel andere context: dat van het ontzuilde Nederland, waarin de roemruchte jaren zestig behalve voor emancipatie van de burger, ook voor ontwrichting en een moreel vacuüm hebben gezorgd. Juist daarin heeft het boek, met z’n open benadering (zonder het gevreesde domineesvingertje van weleer!) een rol te vervullen.

Hans Achterhuis & Maarten van Buuren: Erfenis zonder testament. Filosofische overwegingen bij de tien geboden (Lemniscaat,240 blz., € 19,95).